Nowa Biała

Nowa Biała jest najbardziej na północ wysuniętym obszarem Zamagurza, na lewym brzegu rzeki Białki i jest jedyną zamagurską wsią leżącą po tej stronie rzeki, spowodowane było to faktem, iż w przeszłości Białka kilkukrotnie zmieniła swoje koryto.

Wieś została założona w dobrach panów z Łomnicy (Veľká Lomnica), a jej istnienie jest udokumentowane w źródłach pisanych z 1397 r., chociaż według legendy starsza osada istniała na zachód od jej dzisiejszej lokalizacji i została zniszczona podczas wielkiej powodzi. Inna legenda związana jest z jej nazwą i mówi, że nazwa pochodzi od imienia króla węgierskiego o imieniu Bela. O wiele bardziej prawdopodobne jest to, że nazwę, która jest pochodzenia słowiańskiego i oznacza kolor biały, wieś zyskała od rzeki Białka.

Przymiotnik „nowa” otrzymała dlatego, aby można ją było odróżnić od już istniejącej osady o tej samej nazwie, prawdopodobnie od Spiskiej Białej (Spišská Belá). Od powstania aż do likwidacji pańszczyzny Nowa Biała należała do niedzickiego dominium zamkowego, była jednocześnie wsią graniczną z Polską. Jej dogodne położenie na drodze handlowej prowadzącej z Węgier do Polski wspierało jej stopniowy rozwój, który kulminację osiągnął w XVII i XVIII w., kiedy to w 1699 r. cesarz Leopold przyznał wsi przywilej organizowania trzech jarmarków. W połowie XVIII w. miejscowa ludność wybudowała murowany kościół p. w. św. Katarzyny, z typowym barokowym dachem wieży. Wnętrze kościoła wykonane jest w rokokowym pompatycznym stylu. Do najbardziej interesujących zabytków należy wspaniały pozłacany ołtarz główny z posągami świętych i klasycystyczną amboną z 1831 r., z obrazem siewcy przedstawionym w miejscowym stroju spiskim. W kościele znajduje się również cenna monstrancja wykonana przez znanego złotnika lewockiego Jana Szillassy’ego. Przy drodze w kierunku Galicji, nazywanej Furmanec, stoi kolejny malutki kościółek – kaplica p. w. św. Marii Magdaleny z końca XVIII w. ze skromnym ołtarzem, małym drewnianym chórem i konfesjonałem. Oprócz niej na obszarze wsi znajdują się przydrożne kapliczki, typowe dla Spisza, p. w. św. Jana, św. Antoniego, św. Walentego, św. Trójcy i św. Józefa. Interesującą jest również oryginalna zabudowa architektoniczna Nowej Białej, rozkładająca się na planie dwóch równoległych ulic, które są od siebie oddzielone szerokim pasem ziemi ciągnącym się niemal przez całą wieś. Przez środek tego pasa przepływa potok, dopływ rzeki Białki. Ulice tworzą domy, za którymi ciągną się długie wąskie działki zakończone zabudowaniami gospodarczymi, tworzącymi ulicę nazywaną Za Stodołami. Sposób życia mieszkańców prezentuje prywatne muzeum rodziny Grochowskich, w którym można zobaczyć typowy dom mieszkalny z wyposażeniem kuchni, wyposażeniem kuźni, strój ludowy, dawne narzędzia rolnicze i narzędzia służące do połowu zwierzyny i ryb.

Od założenia do 1918 r. Nowa Biała była częścią regionu spiskiego w ramach wielonarodowego państwa węgierskiego (Uhorsko). Po zakończeniu I wojny światowej w 1918 r. została objęta granicami słowackiej części nowopowstałej Republiki Czechosłowackiej, a w 1919 r. włączona została do tzw. obszaru plebiscytowego, o losie którego miała zadecydować miejscowa ludność. Ostatecznie plebiscyt nie odbył się i w 1920 r. wieś została na podstawie decyzji Rady Ambasadorów Konferencji Pokojowej w Spa przyłączona do Polski. Po wybuchu II wojny światowej w 1939 r. została inkorporowana do Słowacji, a w 1945 r. ponownie została włączona do Polski, gdzie leży obecnie. W okresie powojennym Nowa Biała była celem kilkukrotnej napaści grupy zbrojnej pod dowództwem Józefa Kurasia „Ognia”, która w 1946 r. zamęczyła i zamordowała czterech miejscowych mieszkańców, o czym przypomina tablica pamiątkowa na pomniku znajdującym się nieopodal kościoła. W okresie tym wiele rodzin wyemigrowało do Czechosłowacji.

Nowa Biała jest obecnie wsią wielonarodowościową, w której oprócz Polaków i kilku rodzin narodowości romskiej, żyje liczna społeczność narodowości słowackiej, która zorganizowana jest w większości w miejscowym kole Towarzystwa Słowaków w Polsce. W szkole podstawowej nauczany jest język słowacki, który pielęgnowany jest również poprzez miesięcznik Život wydawany przez mniejszość słowacką żyjącą w Polsce. Przy słowackim stowarzyszeniu działa zespół folklorystyczny Spiš, który kultywuje miejscowe spiskie i słowackie tradycje oraz miejscowa orkiestra dęta im. ks. dziekana Františka Móša. Zespół folklorystyczny Spiš wspólnie z miejscowym OSP każdego roku wraz z nadejściem wiosny organizuje uroczystość o nazwie Ogrywanie mai.  Oprócz tego corocznie, w lecie odbywa się tzw. piknik parafialny.

Dla miłośników przyrody największym przeżyciem jest bez wątpienia pobyt na terenie Przełomu Białki między dwiema skalami wapiennymi Obłazowa (670 m n. p. m.) i Kramnicą (m n. p. m.) o powierzchni 8,51 ha, który uznany został za rezerwat przyrody. Występuje tutaj unikalna flora z ponad setką gatunków roślin, między innymi również gatunkami alpejskimi. Znajduje się tutaj też znalezisko archeologiczne – jaskinia w skale Obłazowa, gdzie odkryto cenne znaleziska, na podstawie których skorygowano najstarsze dzieje tego regionu. Znaleziono tutaj również bumerang z kła mamuta z przed 30000 lat, który jest najstarszym bumerangiem na świecie! W lecie rezerwat ten jest dobrym miejscem do wypoczynku, przy kamienistych plażach można zażywać kąpieli w rzece.  Od czasu do czasu skały rezerwatu wykorzystują, zgodnie z regulaminem rezerwatu, alpiniści. Na rzece Białka, na odcinku od ujścia potoku Jaworowy do ujścia do Jeziora Czorsztyńskiego, można łowić ryby. Trzeba uzyskać jednak odpowiednie pozwolenie. Przez miejscowość prowadzi kilka oznakowanych pieszych i rowerowych szlaków turystycznych oraz jeden szlak wodny, z możliwością spływu rzeką Białką.

W centrum Nowej Białej znajduje się Centrum Kultury Słowackiej, które prowadzi różne działania kulturalne, wystawy, spotkania opłatkowe, Dni Kultury Słowackiej oraz Przeglądy Orkiestr Dętych. W budynku do dyspozycji jest internet, biblioteka, duża sala widowiskowa oraz pokoje noclegowe.  Możliwość zakwaterowania istnieje również w kwaterach prywatnych. Wiejskie imprezy kulturalne odbywają się w nowowybudowanym amfiteatrze, a sportowe na miejscowym boisku. Żywność i inne niezbędne artykuły można w Nowej Białej kupić w miejscowych sklepach spożywczych i wielobranżowych. We wsi działa również kilka zakładów rzemieślniczych oraz ośrodek zdrowia.

Koło TSP Nowa Biała

Centrum Kultury Słowackiej w Nowej Białej

ZF Spiš z Nowej Białej

Orkiestra Dęta im. Dziekana Františka Móša z Nowej Białej

Pensjonat Bumerang

Msze św. w języku słowackim