Łapsze Niżne

Łapsze Niżne są jedyną wsią po polskiej stronie Zamagurza, która jest jednocześnie siedzibą gminy. Leżą w pobliżu rezerwatu przyrody Niebieska Dolina, co stwarza nie tylko możliwość pobytu w przepięknej i czystej górskiej przyrodzie, lecz również stwarza okazję do skorzystania ze stosunkowo szerokiej oferty kulturalnej i sportowej.

Na scenie dziejów Łapsze po raz pierwszy pojawiają się w 1340 r. Wieś została ulokowana w dobrach szlachty z Łomnicy (Veľká Lomnica) i początkowo należała do tzw. niedzickiego dominium zamkowego, a w okresie późniejszym stała się własnością Zakonu Kanoników Regularnych Stróżów Świętego Grobu Jerozolimskiego z siedzibą w Lendaku. Pod koniec XVI w. stała się ponownie częścią dominium niedzickiego, gdy odkupił ją Jerzy Horváth.

Horváthowie wybudowali sobie w Łapszach Niżnych kasztel, który został jednak w XX w. rozebrany, a na jego miejscu stoi obecny budynek urzędu gminy. Prawo patronatu nad miejscowym kościołem posiadał jednak nadal wspominany wyżej zakon i to aż do lat 80-tych XVIII w. Ślady jego działalności widoczne są do dnia dzisiejszego w miejscowym kościele p. w. św. Kwiryna, który wybudowany został na początku XIV w., jeszcze przez pierwszych właścicieli ziemskich z Łomnicy. Działalność Bożogrobców przypominają w szczególności dwuramienne krzyże na wieży i w wewnętrznych dekoracjach oraz obraz św. Augustyna z sylwetką kościoła w Miechowie. Do cennych artefaktów należy również rzeźba gotycka Panny Marii z dzieciątkiem, posąg feretronowy św. Mikołaja z początku XVI w. oraz chrzcielnica i drzwi z połowy XVII w. Dekoracje wnętrza kościoła wykonano w stylu barokowym. Innymi zabytkami sakralnymi wsi są kapliczki, barokowa kapliczka p. w. św. Rodziny z XVIII w. na miejscowym cmentarzu i nieco młodsze kapliczki p. w. św. Antoniego, Pana Jezusa Miłosiernego, Matki Bożej Częstochowskiej i Trzeciego Upadku Pana Jezusa.

Ludność Łapsz Niżnych zajmowała się w przeszłości rolnictwem i pasterstwem, aż do okresu międzywojennego zachował się tutaj system trójpolówki i wspólnego wypasu owiec. Od powstania aż do zakończenia pierwszej wojny światowej wieś należała do wielonarodowego Królestwa Węgier, należącego do 1626 r. do Monarchii Habsburgów, a od 1867 r. do Austro-Węgier. W 1918 r. wieś włączona została do słowackiej części nowopowstałej Republiki Czechosłowackiej, w 1919 r. stała się częścią tzw. obszaru plebiscytowego, a o jej przynależności państwowej miała w drodze plebiscytu zadecydować miejscowa ludność. W tym czasie życie stracił jeden z polskich agitatorów, pochodzący z Lwowa Józef Wiśmierski, który pochowany jest przy miejscowym kościele. Utopił się w rzece Dunajec uciekając ze Spiskiej Starej Wsi (Spišská Stará Ves) przed rozgniewanym tłumem Zamagurzan, dzień po zamordowaniu przez członków Legii Spisko-Orawskiej czechosłowackich urzędników pracujących w tej miejscowości.

W polskiej literaturze te okoliczności są przedstawiane zupełnie inaczej, pomimo tego, iż źródła archiwalne potwierdzają powyższe fakty. Na podstawie decyzji Rady Ambasadorów Konferencji Pokojowej w Spa z 28 lipca 1920 r. Łapsze Niżne zostały przyłączone do Polski i stały się na krótki czas (do 1925 r.) administracyjnym centrum wszystkich przyłączonych do Polski spiskich miejscowości. Po wybuchu drugiej wojny światowej w 1939 r. i napaści Niemców na Polskę, w której wzięła udział również Republika Słowacka, Łapsze Niżne zostały inkorporowane do Słowacji, a w 1945 r. ponownie przyłączone do Polski, do której należą obecnie. Po wojnie żyła tutaj liczna słowacka mniejszość narodowa, część której po przyłączeniu do Polski wyemigrowała do ówczesnej Czechosłowacji. Żyjący tutaj do chwili obecnej Słowacy zorganizowani są w miejscowym kole Towarzystwa Słowaków w Polsce, a w miejscowym gimnazjum nauczany jest język słowacki.

Obecnie Łapsze Niżne są siedzibą podstawowej jednostki administracji samorządowej, gminy, obejmującej oprócz tej wsi następujące miejscowości: Falsztyn, Frydman, Łapszankę, Łapsze Wyżne, Kacwin, Niedzicę, Niedzicę-Zamek i Trybsz. Wieś Łapsze Niżne, będąca centrum gminy, ma stosunkowo dobrze rozwiniętą infrastrukturę i zakres usług. Do dyspozycji jest tutaj ośrodek zdrowia świadczący podstawowe usługi medyczne, prywatna przychodnia dentystyczna, apteka, Ośrodek Pomocy Społecznej, posterunek policji, biblioteka, poczta, boisko sportowe, bank i bankomat. Szeroki zakres usług zapewnia sieć sklepów spożywczych i odzieżowych, piekarnia oraz różne zakłady rzemieślnicze i sklepy wielobranżowe. Swoje siedziby mają tutaj także inne organizacje społeczne – Oddział Spiski Związku Podhalan, Związek Polskiego Spisza i  Stowarzyszenie Rozwoju Spisza i Okolicy.

We wsi działają również miejscowe zgrupowania kulturalne – zespoły folklorystyczne Mali Spiszacy, Spiszacy i orkiestra dęta. Gmina Łapsze Niżne organizuje kilka imprez kulturalnych i sportowych, m.in.: Przegląd Artystycznego Dorobku Szkół Gminy w zakresie form teatralnych,  Dożynki Gminne,  Paradę Orkiestr Dętych, Dzień Dziecka, Dzień Matki, Dzień Ojca,  Gminne Zawody Strażackie, Piłkarski Piknik Gminny, zawody o Puchar Wójta Gminy w Piłce Nożnej, czy zawody wędkarskie o Puchar Głowatki. We wsi ma siedzibę redakcja lokalnego czasopisma Na Spiszu oraz redakcja miejscowego czasopisma parafialnego, wydawanego przez pijarów, którzy objęli parafię w 1957 r. Z okazji 50-lecia obecności pijarów wybudowano w tej miejscowości Kalwarię Spiską, upamiętniającą życie rodaka niżniołapszańskiego, Błogosławionego Józefa Stanka (1916-1944), który zginął w Powstaniu Warszawskim jako kapelan powstańców.  Z Łapsz Niżnych pochodził ksiądz Ján Evanjelista Nálepka (1792-1858), słowacki działacz narodowy, poeta i muzyk, który jest autorem rękopiśmiennego zbioru modlitw i pieśni w tzw. bernolakowskim języku słowackim.

Łapsze Niżne są dla miłośników przyrody dobrym miejscem do wypoczynku, na terenie wsi znajduje się rezerwat przyrody Niebieska Dolina. Rezerwat ten, o powierzchni 22,03 ha, powstał w celu ochrony rzadkich zbiorowości lasów górskich i podgórskich. Można tutaj znaleźć buczynę karpacką, a w niej buki liczące ponad 200 lat, o obwodzie pnia ponad 3 m. Cała gmina Łapsze Niżne leży w Obszarze Krajobrazu Chronionego, do którego należy również Obszar Natura 200 – Dolina Białki. Obejmuje on koryto rzeki wspólnie z lasami łęgowymi, zaroślami wierzb i olch. Przez Łapsze Niżne prowadzi kilka pieszych szlaków turystycznych i rowerowych tras turystycznych. Przenocować tutaj można w miejscowych pensjonatach, chatkach, czy też kwaterach prywatnych.