CZARNA GÓRA

Czarna Góra jest jedną z najwyżej położonych miejscowości Zamagurza, gdzie wypoczywać mogą w szczególności miłośnicy przyrody i sportów zimowych. Powstała pod koniec XVI w. jako osada na prawie wołoskim, kiedy właściciel dóbr niedzickich Jerzy Horváth, w celu zwiększenia zysków ze swych majątków, rozpoczął osiedlanie w nich wolnej ludności pasterskiej, którą zaczął przyzwyczajać do gospodarki rolnej na przygotowanych i wymierzonych parcelach. Wieś powstała z połączenia trzech osad, tzw. Sołtystwa, położonego w siodle góry, części od Jurgowa i części od Trybsza – tzw. Zagóry. Nazwa pochodzi od koloru górotworu rozdzielającego poszczególne części. Sposób jej założenia wywarł piętno na jej pejzażu, gdyż rola została podzielona według ilości pierwszych osadników na tzw. zarębki, z których kilka do dnia dzisiejszego nosi ich nazwiska. Częścią składową wsi jest również osada romska Kamieniec. Oprócz Romów żyje tutaj również słowacka mniejszość narodowa zorganizowana w dwóch miejscowych kołach Towarzystwa Słowaków w Polsce.

Od założenia do 1918 r. Czarna Góra była częścią regionu spiskiego w ramach wielonarodowego państwa węgierskiego (Uhorska). Po zakończeniu I wojny światowej w 1918 r. została objęta granicami słowackiej części nowopowstałej Republiki Czechosłowackiej, a w 1919 r. włączona została do tzw. obszaru plebiscytowego, o losie którego miała zadecydować miejscowa ludność. Ostatecznie plebiscyt nie odbył się i w 1920 r. wieś została na podstawie decyzji Rady Ambasadorów Konferencji Pokojowej w Spa przyłączona do Polski, przeciwko czemu obywatele  protestowali. Po wybuchu II wojny światowej w 1939 r. została inkorporowana do Słowacji, a w 1945 r. ponownie została włączona do Polski, gdzie leży obecnie.

Ze starszych zabytków w Czarnej Górze znajdują się dwie kapliczki z XIX w. – kaplica Świętej Trójcy, wybudowana w 1872 r. nad rzeką Białką i kapliczka Świętego Jana Nepomucena, wybudowana po wielkiej powodzi w 1874 r.,w części Budzówka. Budowę kościółka mieszkańcy rozpoczęli aż sto lat później, zaś wieżę wybudowali w ostatnich latach XX wieku. W części wsi od Trybsza, która jest samodzielną parafią, nowy kościół Przemienienia Pańskiego wybudowano dopiero w 1994 r., w miejscu starego kościółka z 1955 r. W wiosce zachowało się kilka typowych spiskich zagród. W części północnej leży zagroda słowackiej rodziny Korkošów z typowym wyposażeniem wnętrza i narzędziami rolniczymi używanymi w tym regionie na przełomie XIX i XX w.

Miejscowy strój ludowy, zwyczaje i tradycje kultywuje obecnie zespół Ciardasie i kapela ludowa.

Przez wieś prowadzi kilka oznakowanych i nieoznakowanych szlaków turystycznych, latem jest odpowiednim miejscem do uprawiania turystyki pieszej i rowerowej. W zimie zaś zadowoleni będą w szczególności miłośnicy biegów narciarskich i innych sportów zimowych, gdyż mogą wybrać aż z dwóch znajdujących się tutaj ośrodków narciarskich. Z Litwinki rozpościera się piękny widok na cztery parki narodowe: Tatrzański, Babiogórski, Gorczański i Pieniński. Górę Czarna Góra wykorzystują również amatorzy sportów lotniczych – szybowania i paralotniarstwa. W 2000 r. wybudowany został tutaj 21-metrowy jubileuszowy krzyż milenijny. Wieś dysponuje obecnie stosunkowo bogatą ofertą noclegową z możliwością wyżywienia, posiada również sklep spożywczy i wielobranżowy.    



DURSZTYN

Dursztyn jest malowniczą wsią podtatrzańską, która leży w dolinie, pomiędzy dwiema skałami wapiennymi Honaj i Czerwoną Skałą. Wieś należała do niedzickich właścicieli ziemskich, a w pisemnych źródłach historycznych wspominana jest po raz pierwszy w XV w. Jej nazwa jest pochodzenia niemieckiego, co w tłumaczeniu oznacza twarda skała. Ludność tutejsza trudniła się przede wszystkim pasterstwem i rolnictwem, a we wsi do dnia dzisiejszego zachowały się typowe drewniane formy zabudowy - zagrody, tradycja wypasu owiec i produkcja sera. W czasach nowożytnych właściciele ziemscy urządzili tutaj gorzelnię, której produkty przewożone były do pańskich piwnic w niedalekim Frydmanie. Na przełomie XIX i XX w. mieszkańcy wybudowali we wsi murowany rzymskokatolicki kościółek, który w 80-tych latach XX w. przebudowali na większy - kościół p. w. św. Jana Chrzciciela.  W okresie międzywojennym wybudowano nad wsią dom rekreacyjny Wichrówka, gdzie podczas drugiej wojny światowej istniał punkt spotkań kurierów, a w samym Dursztynie Klasztor oo. Franciszkanów p. w. św. Salwatora z Horty, który jednak spłonął pod koniec XX. w. Na jego miejscu wybudowano nowy klasztor z ośrodkiem rekolekcyjnym i wypoczynkowym dla kleryków, punktem oazowym dla młodzieży katolickiej i społeczności Zakonu Ojców Reformatów. Posiada kaplicę z refektarzem oraz możliwość zakwaterowania. We wsi znajduje się również Dom Sióstr Żeńskiego Zgromadzenia Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny z przepiękną drewnianą kapliczką p. w. św. Ducha.

Od założenia do 1918 r. Dursztyn był częścią regionu spiskiego w ramach wielonarodowego państwa węgierskiego (Uhorska). Po zakończeniu I wojny światowej w 1918 r. został objęty granicami słowackiej części nowopowstałej Republiki Czechosłowackiej, a w 1919 r. włączona został do tzw. obszaru plebiscytowego, o losie którego miała zadecydować miejscowa ludność. Ostatecznie plebiscyt nie odbył się i w 1920 r. wieś została na podstawie decyzji Rady Ambasadorów Konferencji Pokojowej w Spa przyłączona do Polski. Po wybuchu II wojny światowej w 1939 r. została inkorporowana do Słowacji, a w 1945 r. ponownie została włączona do Polski, gdzie leży obecnie.

Przepiękna przyroda z niespotykaną florą i fauną, którą obejmują przylegające, częściowo zalesione skały wapienne o bardzo efektownych kształtach, rozrzucone po rozległych łąkach, z pewnością oczaruje miłośników natury, entuzjastów turystyki górskiej i mniej wymagającej spinaczki górskiej. Nieoznakowanymi szlakami można wejść na wspominane już skały wapienne, skąd rozciągają się przepiękne widoki na panoramę Tatr, Gorców, Pienin i Jeziora Czorsztyńskiego. Przez wieś prowadzi również kilka oznakowanych pieszych i rowerowych szlaków turystycznych. W Dursztynie można przenocować w kwaterach prywatnych, a niezbędne zakupy dokonać w sklepie wielobranżowym.     



FALSZTYN

Falsztyn jest niewielką miejscowością rozciągającą się na północnych stokach Pienin, w spokojnym i pięknym środowisku przyrodniczym. Jej nazwa jest pochodzenia niemieckiego, co w luźnym tłumaczeniu oznacza „Sokola skała”. Powstała prawdopodobnie od skał wapiennych, które okalają wieś od północy i zachodu. Przez długie stulecia Falsztyn był folwarkiem dóbr niedzickich, jednak według tradycji jeszcze przed powstaniem folwarku istniało tutaj, na prawym brzegu falsztyńskiego potoku, na tzw. Kościeliskach, opactwo, które miało zostać zniszczone podczas najazdów husytów w latach 1431 i 1433. Legenda mówi  też, że w klasztorze tym mieli być więzieni zbójnicy, którzy po uwolnieniu osadę tę założyli. Ludność zajmowała się przede wszystkim rolnictwem i hodowlą bydła. W Falsztynie właściciele zamku niedzickiego wybudowali sobie dwór, który obecnie jest ruiną. Niedaleko od dworu znajduje się cmentarz ostatnich właścicieli Jungenfeldów, którzy okryli się złą sławą, gdyż utrzymywali we wsi poddaństwo aż do 1931 r. (tzw. żelarzy).

Od założenia do 1918 r. Falsztyn był częścią regionu spiskiego w ramach wielonarodowego państwa węgierskiego (Uhorska). Po zakończeniu I wojny światowej w 1918 r. został objęty granicami słowackiej części nowopowstałej Republiki Czechosłowackiej, a w 1919 r. włączony został do tzw. obszaru plebiscytowego, o losie którego miała zadecydować miejscowa ludność. Ostatecznie plebiscyt nie odbył się i w 1920 r. wieś została na podstawie decyzji Rady Ambasadorów Konferencji Pokojowej w Spa przyłączona do Polski. Po wybuchu II wojny światowej w 1939 r. została inkorporowana do Słowacji, a w 1945 r. ponownie została włączona do Polski, gdzie leży obecnie. Obecnie Falsztyn rozciąga się nad sztucznie utworzonym Jeziorem Czorsztyńskim, w objęciach Pienin, i dlatego nie brak tutaj malowniczych zakątków i przepięknych widoków na Tatry, Pieniny i Gorce. Obraz ten dopełniają rozległe pastwiska i łąki, na których rośnie ponad trzydzieści rodzajów roślin. Największą atrakcją okolicy jest Rezerwat Krajobrazowy Zielone Skałki o powierzchni 24,17 ha i o długości około 2 km, który jest częścią Pienińskiego Parku Narodowego. Znajduje się tutaj mnóstwo skał wapiennych, z których niektóre mają pionowe ściany o stumetrowej wysokości. Pomiędzy skałami znajdują się niewielkie doliny i miniaturowe łąki z cennymi gatunkami roślin. Rezerwat podziwiać może pieszy turysta, jak również turysta rowerowy. Przez Falsztyn prowadzą również piesze i rowerowe szlaki turystyczne oraz szlak narciarstwa biegowego. We wsi znajduje się unikalna kapliczka p. w. Matki Boskiej Królowej Polski, którą miejscowa ludność przebudowała w 1982 r. z budynku gospodarczego, dawniej znajdował się w nim spichlerz - sypaniec. Kapliczka ta spełnia rolę świątyni, w każdą niedzielę odbywają się w niej msze święte. Przed jej wybudowaniem wierzący gromadzili się w mniejszej przydrożnej kapliczce p. w. Panny Marii przy drodze z Frydmana, naprzeciw tzw. Skałki. W Falsztynie można przenocować w kwaterach prywatnych oraz w domkach letniskowych, z możliwością wyżywienia po wcześniejszym uzgodnieniu. W niezbędne zakupy można się zaopatrzyć w miejscowym sklepie wielobranżowym.    



FRYDMAN

Frydman jest miejscowością, która leży na brzegu sztucznie utworzonego zbiornika wodnego, tzw. Jeziora Czorsztyńskiego, dzięki atrakcjom wodnym i malowniczej przyrodzie pienińskiej oraz interesującej historii przyciąga coraz liczniejsze rzesze turystów. Wieś została założona w zamagórskich majątkach panów z Łomnicy, zaś pierwsza pisemna wzmianka pochodzi z dokumentu z 1320 r., gdzie wspominana jest jako rąbanisko. Od założenia należała do bardziej znaczących wsi tzw. klucza dunajeckiego, co potwierdza również fakt, iż pod koniec XVI w. szlachcic Jerzy Horváth wybudował tutaj kasztel renesansowy z masywnymi murami obronnymi i wieżami. Przez wieś prowadziła droga handlowa, którą przewożono do sąsiedniej Polski różne towary, między innymi również wino. W XIX w. ówczesny właściciel kasztelu wybudował rozległe dwupiętrowe piwnice do przechowywanie wina, każda kondygnacja składała się z trzech równoległych korytarzy o długości po sto metrów i szerokości siedem metrów. Wejść do nich można przez jeden z dwóch ośmiobocznych pawilonów nakrytych gontowymi kopułami, tzw. burghauzami. Kasztel i piwnice są obecnie własnością prywatną i można je zobaczyć wyłącznie za zgodą właściciela.

Dominującym obiektem w centralnej części Frydmana jest kościół św. Stanisława, który należy do najstarszych sakralnych obiektów na Zamagurzu. Łączy w sobie elementy kilku stylów artystycznych. Można tutaj podziwiać gotyckie okna, filary i portal, renesansową wieżę, barokową dzwonnicę oraz unikalną rokokową ośmioboczną kapliczkę boczną p. w. Matki Boskiej Karmelitańskiej. Wnętrze kapliczki posiada bogate, przeważnie barokowe i rokokowe wyposażenie. Oprócz wspomnianej kapliczki, we Frydmanie istnieje jeszcze pięć kolejnych, lecz mniejszych obiektów sakralnych. Najpokaźniejsze rozmiary ma kapliczka w Kamiennym Polu p. w. Nawiedzenia św. Elżbiety przez Najświętszą Marię Pannę, wybudowana przez ówczesnych właścicieli kasztelu i dóbr niedzickich Joanellich w 1708 r., po pożarze kościoła, jako miejsce zastępcze do odprawiania mszy świętych. Z XVIII w. pochodzą również kapliczki p. w. św. Jana i św. Floriana. Na cmentarzu znajduje się kapliczka p. w. Matki Bożej Siedmiu Boleści, którą zrekonstruowano w XIX w. Z tego okresu pochodzi również kapliczka p. w. św. Trójcy.

Od założenia do 1918 r. Frydman był częścią regionu spiskiego w ramach wielonarodowego państwa węgierskiego (Uhorska). Po zakończeniu I wojny światowej w 1918 r. został objęty granicami słowackiej części nowopowstałej Republiki Czechosłowackiej, a w 1919 r. włączony został do tzw. obszaru plebiscytowego, o losie którego miała zadecydować miejscowa ludność. Ostatecznie plebiscyt nie odbył się i w 1920 r. wieś została na podstawie decyzji Rady Ambasadorów Konferencji Pokojowej w Spa przyłączona do Polski, przeciwko czemu obywatele  protestowali. Po wybuchu II wojny światowej w 1939 r. została inkorporowana do Słowacji, a w 1945 r. ponownie została włączona do Polski, gdzie leży obecnie.

Na dzisiejszy wygląd Frydmana w dużym stopniu wpłynęła budowa zapory na rzece Dunajec, w wyniku czego pod koniec XX w. powstało tzw. Jezioro Czorsztyńskie, nad brzegami którego wieś leży obecnie. W malowniczym miejscu, gdzie rzeka Białka ma ujście do jeziora, został utworzony przestronny kemping z polem namiotowym i możliwością zakwaterowania oraz wyżywienia w przyległych ośrodkach. Posiadając zezwolenie można w jeziorze łowić ryby. Obok kempingu znajduje się parking i plaża z przystanią, w której znajduje się wypożyczalnia rowerów wodnych, łodzi i innych sprzętów wodnych. Okolice można zwiedzać również pieszo oraz na rowerze górskim, który można wypożyczyć w miejscowej wypożyczalni rowerów. Po okolicy jeziora i przez Frydman przebiega kilka oznakowanych szlaków turystycznych.

Wieś oferuje szerokie możliwości zakwaterowania w kwaterach prywatnych i w pensjonatach, a do dyspozycji jest również kilka sklepów spożywczych i wielobranżowych.  Rozwiniętą infrastrukturę wsi uzupełnia ośrodek zdrowia, apteka, punkt weterynaryjny, miejscowa świetlica, biblioteka i boisko sportowe. Miejscowe zwyczaje i tradycje kultywuje dziecięcy zespół folklorystyczny Frydmanianie, orkiestra dęta działająca przy miejscowym OSP oraz koło Towarzystwa Słowaków w Polsce, które organizuje we wsi co kilka lat Przegląd Krajańskich Orkiestr Dętych.  

Koło TSP Frydman

Przegląd Orkiestr Dętych



JURGÓW

Jurgów jest wsią nadgraniczną, położoną w malowniczej dolinie rzeki Białka, okalają ją majestatyczne góry. Jest ciekawym miejscem nie tylko dla miłośników przyrody i turystyki, lecz również dla fascynatów tradycyjną architekturą i sztuką ludową, jak również entuzjastów klasycznych i ekstremalnych sportów letnich i zimowych. Początki wsi związane są z rokiem 1546, kiedy to sołtys Jurko, według którego wieś nazwano, otrzymał zadanie założenia osady na dobrach należących do zamku w Niedzicy. Zajęciem mieszkańców była hodowla bydła i owiec, które wypasali na przyległych rozległych halach. Na polanie nad rzeką Białka, w pobliżu dzisiejszej polsko - słowackiej granicy, do dzisiaj zachował się unikalny kompleks szałasów pasterskich. Dodatkowym zajęciem były polowania na zwierzynę, praca w lasach oraz wyrób płótna z lnu i sukna z wełny. Typowym przykładem miejscowej zabudowy z przełomu XIX. i XX. w. jest słowacka Zagroda rodziny Sołtysów z Jurgowa, z zachowanymi budynkami i przedmiotami codziennego użytku miejscowej ludności, która znajduje się pod zarządem Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem. Najstarszym zachowanym zabytkiem we wsi jest drewniany rzymskokatolicki kościół p. w. św. Sebastiana, wybudowany w połowie XVII w. i dwukrotnie w późniejszym okresie przebudowywany i przedłużany. Atrakcją, przeważnie rokokowego wyposażenia wnętrza, jest znajdująca się pod chórem rzeźba diabła walczącego z Michałem Archaniołem. Przy kościele znajduje się murowana dzwonnica z 1881 r. i zbudowana w 1935 r. kapliczka p. w. św. Józefa. Za kapliczkę turyści uważają również niewielki budynek z napisem słowackim, który w przeszłości służył jako remiza strażacka, a obecnie organizowane są w nim niewielkie wystawy. Do ciekawych zabytków technicznych należy pochodzący z połowy XX. w. tartak wodny na rzece Białka. Niedaleko tartaku znajdują się niepozorne słupki graniczne pochodzące z okresu Królestwa Węgierskiego, które wyznaczały starą węgiersko-galicyjską linię graniczną. Jurgów należał bowiem od swego założenia aż do 1918 r. do Żupy Spiskiej, historycznej jednostki podziału administracyjnego wielonarodowego państwa węgierskiego. Po rozpadzie Austro-Węgier w 1918 r. został objęty granicami nowopowstałej Republiki Czechosłowackiej, a w 1919 r. był przedmiotem polsko-czesko-słowackiego sporu granicznego, który miał w Jurgowie krwawy epilog. Pierwszym takim zdarzeniem było zabójstwo przez uzbrojoną polską legię żołnierza czechosłowackiego Františka Kubata, a po odwołaniu zaplanowanego plebiscytu, na podstawie decyzji Rady Ambasadorów Konferencji pokojowej w belgijskim miasteczku Spa i po przyłączeniu Jurgowa do Polski, doszło tutaj do strzelaniny do miejscowej ludności, w wyniku czego zabity został Ján Pavľák, a kilka osób zostało rannych. Po wybuchu II wojny światowej we wrześniu 1939 r. i ataku wojsk słowackich na Polskę, wieś została inkorporowana do Słowacji, a w 1945 r. ponownie wróciła do Polski, gdzie znajduje się obecnie. W okresie powojennym wieś była celem kilku napaści łupieżczej grupy zbrojnej pod dowództwem Józefa Kurasia „Ognia”, która zmusiła kilkanaście mieszkających tutaj rodzin słowackich do emigracji, do Czechosłowacji.

Część mieszkańców Jurgowa również obecnie deklaruje narodowość słowacką. Urodziło się tu kilka osobistości słowackiego życia artystycznego i społecznego – rzeźbiarz ludowy Andrzej Gombos (1921-2007), solista profesjonalnego Słowackiego Ludowego Zespołu Artystycznego Alojz Gurka (29. 1. 1934) i dwaj księża, historycy i publicyści Alojz Miškovič (1902-1967) i Jozef Vojtas (1906-1977). Miejscowi Słowacy zorganizowani są w kole Towarzystwa Słowaków w Polsce, które organizuje tutaj co kilka lat Przegląd Krajańskich Orkiestr Dętych, gdyż miejscowa orkiestra dęta w przeszłości działała przez długie lata pod patronatem Towarzystwa, a grają w niej jego członkowie. Język słowacki jest nauczany w miejscowej szkole podstawowej, a w miejscowym kościele odprawiana jest msza św. w języku słowackim. Oprócz uroczystości religijnych Słowacy z Jurgowa, Rzepisk i Czarnej Góry spotykają się corocznie na spotkaniu opłatkowym. 

Oprócz orkiestry dętej działa w Jurgowie również teatrzyk Mały Teatr Świata, kapela ludowa i zespół folklorystyczny działający jako spiska grupa przy Małym Podhalu. Zespół stara się kultywować tradycyjne śpiewy, tańce oraz unikalny jurgowski strój ludowy. Siedzibą zespołu jest Śpisko izba w centrum wsi. W maju odbywa się w Jurgowie jednodniowy festiwal kapel ludowych i zespołów połączony z przeglądem rzemiosł ludowych i tradycyjnej kuchni regionalnej Lindada (5), w czerwcu odbywa się Dzień Polowaca, któremu towarzyszy również program kulturalny. Interesującą imprezą był Redyk Karpacki 2013, podczas którego wieś odwiedzili juhasi pędzący swoje stada łukiem Karpat aż z Rumunii, oddali oni hołd swoim przodkom, którzy w taki właśnie sposób przywędrowali kiedyś na te tereny.

Jurgów jest obecnie chętnie odwiedzaną miejscowością, a w okresie letnim i zimowym często ilość turystów przewyższa liczbę stałych mieszkańców. Górska rzeka Białka w wielu miejscach posiadająca wartki i rwący nurt, jest wykorzystywana do kanadyjkarstwa i raftingu, jej brzegi stworzone są do opalania się i relaksu w przepięknej scenerii przyrody. Przez wieś przebiega kilka znakowanych i nieoznakowanych pieszych szlaków turystycznych  i tras rowerowych, którymi można dojść i dojechać do miejsc z przepięknymi widokami okolicznej panoramy. Wysokie góry wykorzystywane są do uprawiania lotniarstwa, czy do szybowania. W zimie turystów przyciąga nowoczesny ośrodek narciarski Hawrań, który oddalony jest około 300 m od obecnej granicy polsko - słowackiej, naprzeciw unikalnych szałasów pasterskich. We wsi można przenocować w pensjonatach lub w kwaterach prywatnych. Z innych usług w Jurgowie jest do dyspozycji poczta, biblioteka, usługi rękodzieła artystycznego, sklepy spożywcze i wielobranżowe.

hiperlączacze

Koło TSP Jurgów

Świetlica Koła TSP w Jurgowie

Przegląd Orkiestr Dętych

Msze św. w języku słowackim



KACWIN

Kacwin jest wsią położoną w cichym podgórskim zakątku wśród przepięknej przyrody, w dolinie potoku Kacwinianka. Pierwsza pisemna wzmianka o wsi pochodzi z dokumentu, z 1320 r., w którym wymieniono ją jako Katzwinkel, co w tłumaczeniu z języka niemieckiego oznacza „koci zakątek”. Z podobną nazwą spotkać się można również w innych miejscowościach na terenach dzisiejszej Słowacji, a terminem tym w przeszłości oznaczano pewną oddaloną lokalną część danej miejscowości. Wieś została założona przy starej drodze handlowej, w zamagurskich dobrach panów z Łomnicy. Ludność utrzymywała się głównie z pracy na roli, a do czasów współczesnych zachowały się we wsi unikalne i przemyślne spichlerze, tzw. sypańce. Sypańce są to drewniane budynki pokryte z zewnątrz grubą warstwą gliny, dzięki czemu utrzymywała się w nich stała temperatura,  która jednocześnie zapewniała ochronę przed pożarem. Drewniany dach z gontu był osadzony w taki sposób, iż w razie pożaru łatwo można go było zrzucić, by ratować zgromadzone w nim zboże. Z budynków gospodarczych przy jednym z wodospadów na miejscowym potoku zachowały się jeszcze pozostałości młyna z napędem wodnym i tartaku z XVIII w. Wspominany wodospad,  zwany Mynarzka Bania, ma około siedem metrów wysokości, przez co zalicza się do największych wodospadów Karpat Zewnętrznych. Wspólnie z kolejnym wodospadem, znajdującym się w części oznaczonej lokalną nazwą Pod Upłazem, jest jedną z miejscowych atrakcji turystycznych.

Dominującą budowlą wsi jest murowany kościół rzymskokatolicki p. w. Wszystkich Świętych, wybudowany najpóźniej na początku XV w., który w związku z kilkukrotnymi pożarami zmieniał swój wygląd zewnętrzny. Wewnątrz przeważa bogate wyposażenie barokowe i rokokowe. Na jednym ze zworników można zobaczyć herb panów z Łomnicy, a na ołtarzu Serca Jezusa zachował się jeden z licznych niegdyś napisów w języku słowackim. Do najcenniejszych zabytków należy bogato zdobiona i pozłacana monstrancja z końca XVII w., wykonana w 1691 r. w Augsburgu. Ciekawostką jest jeden z kacwińskich dzwonów – św. Donata z 1620 r., który podczas I wojny światowej (1917 r.) miał zostać wykorzystany do celów produkcji amunicji w zakładach zbrojeniowych ówczesnych Austro-Węgier. Nie zdążono jednak tego zrobić przed końcem wojny, a obecnie można go zobaczyć w muzeum zamku w Ostrzyhomie na Węgrzech. Z budowli sakralnych znajduje się tu aż osiem kapliczek, z których trzy pochodzą z XVII w. Najstarszą z nich jest  kapliczka p. w. Matki Boskiej Śnieżnej, która wybudowana została według tradycji jako wotum po wielkiej epidemii. Na początku wsi znajduje się   kapliczka p. w. św. Trójcy z 1676 r., na cmentarzu kapliczka św. Katarzyny i kaplica św. Anny z 1712 r., dobudowana do północnej strony miejscowego kościoła, w górnej części, w kierunku na Wielką Frankową (Veľká Franková), znajdują się dwie kapliczki p. w. św. Bernadetty i św. Wojciecha, a przy kościele wybudowana w okresie międzywojennym kapliczka p. w. Chrystusa Króla. Najmłodszą jest kapliczka p. w. Błogosławionego ks. Józefa Stanka, wybudowana na początku XXI w.

Od założenia do 1918 r. Kacwin był częścią regionu spiskiego w ramach wielonarodowego państwa węgierskiego (Uhorska). Po zakończeniu I wojny światowej w 1918 r. został objęty granicami słowackiej części nowopowstałej Republiki Czechosłowackiej, a w 1919 r. włączony został do tzw. obszaru plebiscytowego, o losie którego miała zadecydować miejscowa ludność. Ostatecznie plebiscyt nie odbył się i w 1920 r. wieś została na podstawie decyzji Rady Ambasadorów Konferencji Pokojowej w Spa przyłączona do Polski, przeciwko czemu obywatele  protestowali. Po wybuchu II wojny światowej w 1939 r. została inkorporowana do Słowacji, a w 1945 r. ponownie została włączona do Polski, gdzie leży obecnie.

Do Rejestru Zabytków Województwa Małopolskiego wpisany został również budynek starej słowackiej szkoły ludowej wybudowany nieopodal kościoła pod koniec XIX w. W drugiej połowie XIX w. mieszkańcy Kacwina aktywnie włączyli się do słowackiego ruchu narodowego, podpisując petycję skierowaną do cesarza i króla Franciszka Józefa domagając się prawa do używania języka słowackiego w szkołach i w urzędach oraz o równouprawnienie Słowaków z Węgrami. Liczna słowacka mniejszość narodowa żyje w Kacwinie również obecnie. Jest zorganizowana w miejscowym kole Towarzystwa Słowaków w Polsce, które posiada swój Słowacki Dom Kultury z biblioteką słowacką, przy którym działa krajańska orkiestra dęta i odbywają się różne imprezy – spotkania opłatkowe, konkurs Poznaj Słowację – Ojczyznę Swoich Przodków i inne. Język słowacki nauczany jest w szkole podstawowej, a w każdą niedzielę w miejscowym kościele jedna z trzech mszy św. odbywa się w języku słowackim (o godz. 9.15). Z Kacwina pochodziło w przeszłości kilka osobistości życia społecznego i kulturalnego – znany muzykolog i pierwszy rektor Wyższej Szkoły Muzycznej w Bratysławie Ján Strelec (1893-1975), rektor Koszyckiego Seminarium Duchownego Jakub Šefčík (1902-1975), długoletni prezes Towarzystwa Słowaków w Polsce Ján Molitoris (1927-2020) i długoletni redaktor miesięcznika Život Ján Špernoga (1938-2008), jednego z pierwszych czasopism masowo kolportowanych w okresie powojennym na Zamagurzu. Regionalne tradycje i zwyczaje kultywuje miejscowy zespół folklorystyczny Bystry Potok, ale mieszkańców ubranych w tradycyjny strój ludowy można już dzisiaj spotkać niemal wyłącznie podczas miejscowych uroczystości kościelnych.

Położenie Kacwina, z dala od głównych tras, umożliwia wypoczynek w cichym i spokojnym miejscu. Wśród pięknej przyrody można znaleźć wiele malowniczych zakątków, jak wspominane już wodospady, źródło mineralne o silnym zapachu siarki, zaś pobliskie wzgórza zapewniają przepiękne widoki na pobliską panoramę okolicy. Z Krzyżowej Góry (767 m n. p. m) podczas pięknej pogody można zobaczyć Tatry, Pieniny z Trzema Koronami i Gorce. Przez wieś prowadzą znaczone szlaki piesze i szlak rowerowy, który prowadzi również przez przejście graniczne Kacwin – Wielka Frankowa. Część tej trasy można również pokonać konno. Niedaleko od centrum wsi, na stokach Krzyżowej Góry, znajduje się stok narciarski o długości  330 m i różnicy wysokości 65 m, z wyciągiem, sztucznym oświetleniem, dużym parkingiem i małą gastronomią. To wszystko dopełnia stosunkowo dobrze rozwinięta sieć pensjonatów i kwater prywatnych. We wsi znajduje się boisko sportowe, punkty gastronomiczne oraz sklepy spożywcze i wielobranżowe.   

hiperlączacze

Koło TSP Kacwin

Dom Kultury Słowackiej w Kacwinie

Orkiestra Dęta przy Słowackim Domu Kultury w Kacwinie

Konkurs Poznaj Słowację – Kraj swoich przodków

Przegląd Orkiestr Dętych

Muzeum w Kacwinie

Msze św. w języku słowackim



KREMPACHY

Krempachy rozciągają się w malowniczej okolicy, nieopodal rezerwatu przyrodniczego rzeki Białki. Pierwsze informacje o wsi pochodzą z drugiej połowy XIV w., a nazwa tej miejscowości Krumbach, pochodzi z języka niemieckiego i została utworzona od krętego potoku. Wspólnie z innymi miejscowościami Zamagurza Krempachy należały do dóbr zamku niedzickiego. Mieszkańcy tej miejscowości utrzymywali się z rolnictwa i hodowli bydła, które i dzisiaj są źródłem utrzymania dla części miejscowej populacji. Krempachy do dnia dzisiejszego zachowały unikalną zabudowę architektoniczną. Centrum wsi tworzy przedłużony plac z dominującym kościołem p. w. św. Marcina, od którego prowadzą poszczególne ulice z domami i zabudowaniami gospodarczymi, stodoły zaś okalają wieś. Wspomniany rzymskokatolicki kościół wybudowany został w pierwszej połowie XVI w. i ma charakterystyczną wieżą renesansową zakończoną attyką szczytową z obiegającą ją hurdycją, typową dla kościołów renesansowych na wschodniej Słowacji. Obecne wyposażenie wnętrza kościoła pochodzi w większości z XVIII w. i jest wykonane w bogatym stylu rokokowym. Niezmiernie cennym zabytkiem jest pozłacana gotycka monstrancja z 1518 r. Na miejscowym cmentarzu znajduje się nieco młodszy kościół p. w. św. Walentego. Wybudowany został w 1761 r., w miejscu starszego drewnianego kościółka, z którego prawdopodobnie pochodzą obrazy tryptyku z początku XVI w. Z innych sakralnych budowli w Krempachach wspomnieć trzeba jeszcze dwie przydrożne kapliczki, kapliczkę p. w. św. Jana Nepomucena i kapliczkę p. w. św. Antoniego. Do interesujących budynków należy zachowana w przeszłości kuźnia - Kalotowa kuźnia oraz tradycyjne miejsca, w których przechowywano ziemniaki – tzw. dołki na grule.

Od założenia do 1918 r. wieś była częścią regionu spiskiego w ramach wielonarodowego państwa węgierskiego (Uhorska). Po zakończeniu I wojny światowej w 1918 r. została objęta granicami słowackiej części nowopowstałej Republiki Czechosłowackiej, a w 1919 r. włączona została do tzw. obszaru plebiscytowego, o losie którego miała zadecydować miejscowa ludność. Ostatecznie plebiscyt nie odbył się i w 1920 r. wieś została na podstawie decyzji Rady Ambasadorów Konferencji Pokojowej w Spa przyłączona do Polski, przeciwko czemu obywatele  protestowali. Po wybuchu II wojny światowej w 1939 r. została inkorporowana do Słowacji, a w 1945 r. ponownie została włączona do Polski, gdzie leży obecnie.

Obecnie stosunkowo duża część społeczności Krempachach jest narodowości słowackiej,  język słowacki nauczany jest w szkole podstawowej i gimnazjum, a w języku słowackim odbywają się również msze św. w miejscowym kościele. Koło Towarzystwa Słowaków w Polsce corocznie organizuje tutaj noworoczne spotkania, w lutym przegląd słowackich zespołów, solistów i kapel z terenów Spisza należących do Polski pod nazwą Ostatki-Fašiangy, a w lecie Dni Kultury Słowackiej w Małopolsce. Z innych imprez kulturalnych na uwagę zasługuje Festyn Krempaski. Ciekawą imprezą są również wrześniowe dożynki, kiedy to mieszkańcy Krempach ubierają się w tradycyjne stroje krempaskie. Spiskie i słowackie zwyczaje i tradycje kultywuje zespół folklorystyczny Zielony Jawor, miejscowa orkiestra dęta i Koło Gospodyń Wiejskich, które specjalizuje się w popularyzacji miejscowych przysmaków kuchni regionalnej. W Krempachach odbywa się też wiele imprez sportowych, np. biatlon, triatlon, zawody strzeleckie na miejscowej strzelnicy sportowej, turnieje w siatkówce, tenisie stołowym, czy piłce nożnej. We wsi znajduje się również wiele obiektów infrastruktury społecznej: boisko sportowe, dom kultury, biblioteka, amfiteatr, bankomat, piekarnia, hurtownia napojów, sklepy spożywcze i wielobranżowe, zakład fryzjerski i różne zakłady usług rzemieślniczych. Miejsca noclegowe można znaleźć w kwaterach prywatnych.

Z punktu widzenia bogactwa przyrodniczego najpiękniejszą częścią Krempach jest pas skał wapiennych ciągnących się od Dziurowej Skały aż po Kramnicę, które tworzą przy przełomie Białki rezerwat przyrody. Skały te przecina dolina z unikalną florą, a przepływająca tam Białka, wzmacniana źródłami wypływającymi w obszarach zalesionych, tworząc malowniczą scenerię przyrodniczą z rozległą plażą, która stwarza możliwość kąpieli w chłodnawej, lecz czystej górskiej rzece. Przez wieś prowadzi również kilka oznakowanych pieszych tras turystycznych oraz trasa rowerowa.

Koło TSP Krempachy

Świetlica Koła TSP w Krempachach

Fašiangy-Ostatki

Dni Kultury

Przegląd Orkiestr Dętych

Msze św. w języku słowackim



ŁAPSZANKA

Łapszanka jest cichą podgórską wsią ciągnącą się doliną potoku o tej samej nazwie, na którym, na całej jego długości, powstało około 30 interesujących małych kaskad. Należy do miejscowości Zamagurza założonych na prawie wołoskim, kiedy to właściciel dóbr niedzickich Jerzy Horváth, starając się powiększyć dochody ze swych majątków, rozpoczął pod koniec XVI w. gromadzenie wolno żyjących mieszkańców w trwałych osiedlach, co zaowocowało, iż w regularną wieś rozwinęła się dopiero w następnym stuleciu. Mieszkańcy zajmowali się pasterstwem, pracą w lasach i rolnictwem. Najstarszymi zachowanymi obiektami w Łapszance są kapliczki przydrożne. Kapliczkę p. w. Matki Bożej Niepokalanej z 1872 r. wybudowano na miejscu, w którym w przeszłości chowano samobójców, topielców, wisielców i zmarłych podczas epidemii cholery. Następna kapliczka, p. w. Matki Boskiej Częstochowskiej z 1928 r., znajduje się w miejscu, z którego widoczna jest przepiękna panorama Tatr, często fotografowana przez turystów. Wybudowana została po to, aby jej dzwon ostrzegał przed nadchodzącymi burzami oraz do rozpędzania chmur burzowych przez chmurników, nawiązując do mitycznych wierzeń słowiańskich. Podczas jednego takiego dzwonienia zginął w wyniku uderzenia pioruna tutejszy mieszkaniec. Kult Matki Bożej związany jest również z dwiema następnymi kapliczkami – kapliczką p. w. Panny Maryji i kapliczką p. w. Świętej Trójcy, której nazwa zmieniona jednak została na kapliczkę p. w. Matki Bożej z Lourdes.

Od założenia do 1918 r. wieś była częścią regionu spiskiego w ramach wielonarodowego państwa węgierskiego (Uhorska). Po zakończeniu I wojny światowej w 1918 r. została objęta granicami słowackiej części nowopowstałej Republiki Czechosłowackiej, a w 1919 r. włączona została do tzw. obszaru plebiscytowego, o losie którego miała zadecydować miejscowa ludność. Ostatecznie plebiscyt nie odbył się i w 1920 r. wieś została na podstawie decyzji Rady Ambasadorów Konferencji Pokojowej w Spa przyłączona do Polski. Po wybuchu II wojny światowej w 1939 r. została inkorporowana do Słowacji, a w 1945 r. ponownie została włączona do Polski, gdzie leży obecnie.

Na początku XX w. został we wsi wybudowany murowany rzymskokatolicki kościół p. w. Najświętszego Serca Jezusowego, który jest kościołem filialnym parafii w Łapszach Wyżnych.

Łapszanka jest bardzo atrakcyjną miejscowością ze względu na malowniczą przyrodę, czyste powietrze, ciszę, lasy pełne zwierzyny oraz urodzaj grzybów i innych płodów leśnych. Podczas pięknych słonecznych dni z tutejszej przełęczy górskiej rozciąga się jeden z najpiękniejszych widoków na Tatry i na Magurę Spiską. Przez wieś prowadzi kilka oznakowanych pieszych szlaków turystycznych oraz trasy rowerowe, które prowadzą również do przejścia granicznego do miejscowości Osturnia (Osturňa). Odwiedzający te tereny w zimie mogą przemierzać drogi saniami. W Łapszance noclegi można znaleźć w kwaterach prywatnych, a podstawowe potrzeby można nabyć w miejscowym sklepie spożywczym i wielobranżowym.



ŁAPSZE NIŻNE

Łapsze Niżne są jedyną wsią po polskiej stronie Zamagurza, która jest jednocześnie siedzibą gminy. Leżą w pobliżu rezerwatu przyrody Niebieska Dolina, co stwarza nie tylko możliwość pobytu w przepięknej i czystej górskiej przyrodzie, lecz również stwarza okazję do skorzystania ze stosunkowo szerokiej oferty kulturalnej i sportowej. Na scenie dziejów Łapsze po raz pierwszy pojawiają się w 1340 r. Wieś została ulokowana w dobrach szlachty z Łomnicy (Veľká Lomnica) i początkowo należała do tzw. niedzickiego dominium zamkowego, a w okresie późniejszym stała się własnością Zakonu Kanoników Regularnych Stróżów Świętego Grobu Jerozolimskiego z siedzibą w Lendaku. Pod koniec XVI w. stała się ponownie częścią dominium niedzickiego, gdy odkupił ją Jerzy Horváth. Horváthowie wybudowali sobie w Łapszach Niżnych kasztel, który został jednak w XX w. rozebrany, a na jego miejscu stoi obecny budynek urzędu gminy. Prawo patronatu nad miejscowym kościołem posiadał jednak nadal wspominany wyżej zakon i to aż do lat 80-tych XVIII w. Ślady jego działalności widoczne są do dnia dzisiejszego w miejscowym kościele p. w. św. Kwiryna, który wybudowany został na początku XIV w., jeszcze przez pierwszych właścicieli ziemskich z Łomnicy. Działalność Bożogrobców przypominają w szczególności dwuramienne krzyże na wieży i w wewnętrznych dekoracjach oraz obraz św. Augustyna z sylwetką kościoła w Miechowie. Do cennych artefaktów należy również rzeźba gotycka Panny Marii z dzieciątkiem, posąg feretronowy św. Mikołaja z początku XVI w. oraz chrzcielnica i drzwi z połowy XVII w. Dekoracje wnętrza kościoła wykonano w stylu barokowym. Innymi zabytkami sakralnymi wsi są kapliczki, barokowa kapliczka p. w. św. Rodziny z XVIII w. na miejscowym cmentarzu i nieco młodsze kapliczki p. w. św. Antoniego, Pana Jezusa Miłosiernego, Matki Bożej Częstochowskiej i Trzeciego Upadku Pana Jezusa.

Ludność Łapsz Niżnych zajmowała się w przeszłości rolnictwem i pasterstwem, aż do okresu międzywojennego zachował się tutaj system trójpolówki i wspólnego wypasu owiec. Od powstania aż do zakończenia pierwszej wojny światowej wieś należała do wielonarodowego Królestwa Węgier,  należącego do 1626 r. do Monarchii Habsburgów, a od 1867 r. do Austro-Węgier. W 1918 r. wieś włączona została do słowackiej części nowopowstałej Republiki Czechosłowackiej, w 1919 r. stała się częścią tzw. obszaru plebiscytowego, a o jej przynależności państwowej miała w drodze plebiscytu zadecydować miejscowa ludność. W tym czasie życie stracił jeden z polskich agitatorów, pochodzący z Lwowa Józef Wiśmierski, który pochowany jest przy miejscowym kościele. Utopił się w rzece Dunajec uciekając ze Spiskiej Starej Wsi (Spišská Stará Ves) przed rozgniewanym tłumem Zamagurzan, dzień po zamordowaniu przez członków Legii Spisko-Orawskiej czechosłowackich urzędników pracujących w tej miejscowości. W polskiej literaturze te okoliczności są przedstawiane zupełnie inaczej, pomimo tego, iz źródła archiwalne potwierdzają powyższe fakty. Na podstawie decyzji Rady Ambasadorów Konferencji Pokojowej w Spa z 28 lipca 1920 r. Łapsze Niżne zostały przyłączone do Polski i stały się na krótki czas (do 1925 r.) administracyjnym centrum wszystkich przyłączonych do Polski spiskich miejscowości. Po wybuchu drugiej wojny światowej w 1939 r. i napaści Niemców na Polskę, w której wzięła udział również Republika Słowacka, Łapsze Niżne zostały inkorporowane do Słowacji, a w 1945 r. ponownie przyłączone do Polski, do której należą obecnie. Po wojnie żyła tutaj liczna słowacka mniejszość narodowa, część której po przyłączeniu do Polski wyemigrowała do ówczesnej Czechosłowacji. Żyjący tutaj do chwili obecnej Słowacy zorganizowani są w miejscowym kole Towarzystwa Słowaków w Polsce, a w miejscowym gimnazjum nauczany jest język słowacki.

Obecnie Łapsze Niżne są siedzibą podstawowej jednostki administracji samorządowej, gminy, obejmującej oprócz tej wsi następujące miejscowości: Falsztyn, Frydman, Łapszankę, Łapsze Wyżne, Kacwin, Niedzicę, Niedzicę-Zamek i Trybsz. Wieś Łapsze Niżne, będąca centrum gminy, ma stosunkowo dobrze rozwiniętą infrastrukturę i zakres usług. Do dyspozycji jest tutaj ośrodek zdrowia świadczący podstawowe usługi medyczne, prywatna przychodnia dentystyczna, apteka, Ośrodek Pomocy Społecznej, posterunek policji, biblioteka, poczta, boisko sportowe, bank i bankomat. Szeroki zakres usług zapewnia sieć sklepów spożywczych i odzieżowych, piekarnia oraz różne zakłady rzemieślnicze i sklepy wielobranżowe. Swoje siedziby mają tutaj także inne organizacje społeczne – Oddział Spiski Związku Podhalan, Związek Polskiego Spisza i  Stowarzyszenie Rozwoju Spisza i Okolicy. We wsi działają również miejscowe zgrupowania kulturalne – zespoły folklorystyczne Mali Spiszacy, Spiszacy i orkiestra dęta. Gmina Łapsze Niżne organizuje kilka imprez kulturalnych i sportowych, m.in.: Przegląd Artystycznego Dorobku Szkół Gminy w zakresie form teatralnych,  Dożynki Gminne,  Paradę Orkiestr Dętych, Dzień Dziecka, Dzień Matki, Dzień Ojca,  Gminne Zawody Strażackie, Piłkarski Piknik Gminny, zawody o Puchar Wójta Gminy w Piłce Nożnej, czy zawody wędkarskie o Puchar Głowatki. We wsi ma siedzibę redakcja lokalnego czasopisma Na Spiszu oraz redakcja miejscowego czasopisma parafialnego, wydawanego przez pijarów, którzy objęli parafię w 1957 r. Z okazji 50-lecia obecności pijarów wybudowano w tej miejscowości Kalwarię Spiską, upamiętniającą życie rodaka niżniołapszańskiego, Błogosławionego Józefa Stanka (1916-1944), który zginął w Powstaniu Warszawskim jako kapelan powstańców.  Z Łapsz Niżnych pochodził ksiądz Ján Evanjelista Nálepka (1792-1858), słowacki działacz narodowy, poeta i muzyk, który jest autorem rękopiśmiennego zbioru modlitw i pieśni w tzw. bernolakowskim języku słowackim.

Łapsze Niżne są dla miłośników przyrody dobrym miejscem do wypoczynku, na terenie wsi znajduje się rezerwat przyrody Niebieska Dolina. Rezerwat ten, o powierzchni 22,03 ha, powstał w celu ochrony rzadkich zbiorowości lasów górskich i podgórskich. Można tutaj znaleźć buczynę karpacką, a w niej buki liczące ponad 200 lat, o obwodzie pnia ponad 3 m. Cała gmina Łapsze Niżne leży w Obszarze Krajobrazu Chronionego, do którego należy również Obszar Natura 200 – Dolina Białki. Obejmuje on koryto rzeki wspólnie z lasami łęgowymi, zaroślami wierzb i olch. Przez Łapsze Niżne prowadzi kilka pieszych szlaków turystycznych i rowerowych tras turystycznych. Przenocować tutaj można w miejscowych pensjonatach, chatkach, czy też kwaterach prywatnych. 



ŁAPSZE WYŻNE

Łapsze Wyżne leżą w przepięknym i czystym górskim środowisku naturalnym nad rzeką Łapszanką. Wieś założona została na terenach dominium niedzickiego, a pierwsza pisemna wzmianka o niej pochodzi z 1463 r. Według jednej z wizytacji kanonicznych w przeszłości żyła tutaj również ludność łemkowska obrządku wschodniego, która miała sobie we wsi wybudować cerkiew drewnianą, jednak ta informacja jest obecnie trudna do zweryfikowania. Pewne jest jednak to, iż w połowie XVII w. była już parafią rzymskokatolicką, prowadzoną przez pijarów. Dzisiejszy murowany rzymskokatolicki kościół p. w. Piotra i Pawła został wybudowany w stylu barokowym, w drugiej połowie XVII w. Jego wnętrze posiada  wyposażenie w bogatym stylu rokokowym, który wywiera na odwiedzających silne wrażenie. Znajdują się tutaj cztery ołtarze, jeden z nich jest imitacją – namalowany został bezpośrednio na ścianie. Wśród zabytkowych przedmiotów znajduje się tu np. późnogotycka pozłacana monstrancja, czy gotycka pozłacana puszka z XIV w.  Przy kościele można podziwiać stare lipy, które z uwagi na wiek uznane zostały za zabytek przyrody. Na terenie wsi napotkamy również na kilka przydrożnych kapliczek. Kapliczki p. w. św. Antoniego i św. Floriana,wybudowane pod koniec XVIII w., kapliczkę p. w. Trzeciego Upadku Pana Jezusa w centrum wsi, kapliczkę p. w. Matki Bożej Częstochowskiej wybudowaną w 1913 r.,  kapliczkę p. w. św. Trójcy znajdującą się za wsią w kierunku na Łapszankę, kapliczkę p. w. Matki Bożej z Dzieciątkiem na granicy pomiędzy Łapszami Wyżnymi i Niżnymi, kapliczkę p. w. Matki Bożej i p. w. „Przy Krzyżu” wybudowaną na górze Grandeus nad wsią, skąd roztacza się przepiękny widok na okolicę.

Od założenia do 1918 r. wieś była częścią regionu spiskiego w ramach wielonarodowego państwa węgierskiego (Uhorska). Po zakończeniu I wojny światowej w 1918 r. została objęta granicami słowackiej części nowopowstałej Republiki Czechosłowackiej, a w 1919 r. włączona została do tzw. obszaru plebiscytowego, o losie którego miała zadecydować miejscowa ludność. Ostatecznie plebiscyt nie odbył się i w 1920 r. wieś została na podstawie decyzji Rady Ambasadorów Konferencji Pokojowej w Spa przyłączona do Polski, przeciwko czemu obywatele  protestowali. Po wybuchu II wojny światowej w 1939 r. została inkorporowana do Słowacji, a w 1945 r. ponownie została włączona do Polski, gdzie leży obecnie.

Mieszkańcy Łapsz Wyżnych w przeszłości zajmowali się rolnictwem, hodowlą bydła i pasterstwem, a wieś na przestrzeni wieków przeżyła dwie wielkie fale emigracyjne. Pierwsza miała miejsce na przełomie XIX w. i XX w., kiedy wiele miejscowych rodzin wyemigrowało do USA, a druga po 1945 r., kiedy w wyniku przechodzącego frontu duża część wsi uległa zniszczeniu, a po następującym po tym przyłączeniu do Polski, wiele jej mieszkańców przeniosło się do ówczesnej Czechosłowacji. Obecnie część społeczności Łapsz Wyżnych jest słowackiej narodowości i jest zorganizowana w miejscowym kole Towarzystwa Słowaków w Polsce. Stowarzyszenie to ma w tej miejscowości swoją świetlicę z biblioteką i sceną, w której odbywają się różne imprezy – Konkurs recytatorski poezji i prozy słowackiej im. Františka Kolkoviča, konkurs Poznaj Słowację – Ojczyznę swoich przodków, wystawy artystów słowackich, jak również imprezy wiejskie. Przy świetlicy działa również zespół folklorystyczny Hajduki, kultywujący spiski i słowacki folklor oraz miejscowe tradycje. Przy miejscowej szkole podstawowej działa zespół folklorystyczny Małe Jedliczki, a ponad 130-letnią tradycją działalności szczyci się miejscowa orkiestra dęta. We wsi Łapsze Wyżne znajduje się również polska biblioteka.

Prawie połowę obszaru wsi pokrywają lasy pełne zwierzyny i płodów runa leśnego, łąki i pastwiska. Wieś jest stworzona dla miłośników przyrody, czystego powietrza oraz spokoju. Prowadzą tędy oznakowane trasy rowerowe i piesze szlaki turystyczne. Wchodząc na okoliczne wzgórza wyłaniają się przepiękne widoki miejscowego krajobrazu. Podczas przechadzek można tutaj znaleźć siarczane źródło wody mineralnej „Danuta”, które znajduje się w potoku spływającym po południowym stoku Kurasówki. Dla smakoszy do dyspozycji jest miejscowa cukiernia oferująca świeże pieczywo słone oraz ciasta spełniające wymagania wegetarian. We wsi są też sklepy spożywcze i wielobranżowe. Zakwaterowanie możliwe jest wyłącznie w kwaterach prywatnych.

Koło TSP Łapsze Wyżne

Dom Kultury Słowackiej w Łapszach Wyżnych

ZF Hajduky z Łapsz Wyżnych

Konkurs recytatorski słowackiej poezji i prozy im. Františka Kolkoviča

Msze św. w języku słowackim



NIEDZICA

Niedzica jest jedną z największych wsi Zamagurza, w której historia przeplata się z nowoczesną infrastrukturą turystyczną, umożliwiającą aktywne spędzanie wolnego czasu przez okres całego roku. Wieś została założona przy starej drodze handlowej, w majątku panów z Łomnicy (Veľká Lomnica), a pierwsza pisemna wzmianka o jej istnieniu pochodzi z 1320 r. Na początku XIV w. istniał tutaj już rzymskokatolicki kościół p. w. św. Bartłomieja z zachowanymi do dnia dzisiejszego oknami gotyckimi, portalami i sklepieniem krzyżowym. Wewnątrz kościoła znajduje się kilka cennych zabytków jak herb fundatorów – panów z Łomnicy, tryptyk obrazujący życie i mękę św. Bartłomieja z 1452 r., czy też niedawno odkryte freski i napisy z końca XIV w. i początku XV w. W XVIII w. do kościoła została dobudowana kapliczka p. w. Matki Boskiej Bolesnej z rokokowym ołtarzem. Oprócz niej we wsi znajdują się jeszcze trzy kapliczki z XVII i XVIII w., kapliczka p.w. św. Apostoła Bartłomieja, nawiązująca do kultu patrona wsi, kapliczka p. w. Michała Archanioła i kapliczka p. w. św. Rozalii, która miała chronić mieszkańców przed epidemiami.

Mieszkańcy zajmowali się w przeszłości przede wszystkim rolnictwem, hodowlą bydła i owiec. Jak w tym czasie wyglądał typowy dom mieszkalny, narzędzia i życie miejscowej ludności można się dowiedzieć odwiedzając prywatne muzeum etnograficzne Józefa Iwańczaka. We wsi zachowało się jeszcze kilka typowych domów drewnianych z zabudowaniami gospodarczymi. W okolicznych górzystych terenach do dnia dzisiejszego istnieją bacówki, w których można kupić świeże mleczne produkty ser, bryndzę i żentycę. W XIX w. Niedziczanie wspierali rodzący się słowacki ruch narodowy na Węgrzech i przyłączyli się do pozdrowień przesłanych do pierwszego prezesa Macierzy Słowackiej, bańskobystrzyckiego biskupa Štefana Moyzesa. Na przełomie XIX i XX w. spora część miejscowej ludności wyemigrowała do USA i Kanady, co przypomina pomnik przy kościele, wybudowany dla upamiętnienia rodaków poległych w I wojnie światowej, a ufundowany przez żyjących w Pittsburghu emigrantów narodowości słowackiej pochodzących z tej miejscowości. Wieś Niedzica bardzo boleśnie odczuła wydarzenia związane ze sporem granicznym czesko-słowacko-polskim po zakończeniu I wojny światowej, podczas którego członkowie tzw. Legii Spisko-Orawskiej zamordowali słowackiego wójta tej miejscowości Valentína Strončeka i 15-letniego miejscowego służącego. Pomimo faktu, iż Niedziczanie podpisali w 1919 r. petycję za pozostaniem w Czechosłowacji, wieś została na podstawie decyzji Rady Ambasadorów Konferencji Pokojowej w Spa przyłączona do Polski, czego nie udawało się początkowo wprowadzić w związku z oporem ludności, a co osiągnięto dopiero po ogłoszeniu w Niedzicy stanu wyjątkowego. Po wybuchu II wojny światowej i udziale w ataku na Polskę wojsk słowackich Niedzica została inkorporowana do Słowacji, a w 1945 r. ponownie przyłączona do Polski, do której należy do dnia dzisiejszego. W okresie po II wojnie światowej wieś padła ofiarą kilkukrotnych napadów grupy zbrojnej pod dowództwem Józefa Kurasia „Ognia”, która w 1946 r. zamordowała miejscowego mieszkańca Michala Kužela (1889-1946) i zmusiła do ucieczki, do Czechosłowacji kilkanaście rodzin słowackich.

W Niedzicy obecnie żyje stosunkowo liczna ludność słowacka, która stowarzyszona jest w miejscowym kole Towarzystwa Słowaków w Polsce. Raz w tygodniu w miejscowym kościele odbywają się msze św. w języku słowackim, a w szkole podstawowej nauczany jest język słowacki. Z Niedzicy pochodził znany słowacki aktor Michał Dočolomanský (1942-2008), który urodził się w budynku byłej szkoły, co upamiętnia tablica pamiątkowa umieszczona na fasadzie budynku. W związku z tym, iż ten legendarny aktor filmu słowackiego nie posiada grobu, a jego prochy zostały rozsypane po Zamagurzu, tablica ta jest jedynym miejscem, w którym można uczcić jego pamięć. Oprócz słowackiej mniejszości narodowej we wsi żyje mniejszość romska, to w Niedzicy na świat przyszedł romski skrzypek – wirtuoz, którego nazywają „czardaszowym królem”, Miklosz Deki Czureja (*1958). We wsi można również znaleźć ślady po mieszkańcach narodowości żydowskiej, których dawną obecność  przypomina cmentarz żydowski.

Z punktu widzenia ruchu turystycznego Niedzica jest obecnie bardzo atrakcyjną miejscowością, niezależnie od pory roku. Latem można skorzystać z miejscowych plaż i kąpielisk przy Jeziorze Czorsztyńskim, boiska sportowego do siatkówki, czy też z przystani dla jachtów. Gamę oferowanych usług uzupełnia mała gastronomia. Osoby posiadające odpowiednie zezwolenie mogą łowić ryby w potokach Niedziczanka i Kacwinianka. Niedaleko jeziora znajduje się Park Zabaw z różnymi atrakcjami oraz Park Miniatur, w którym można podziwiać miniatury atrakcji przyrodniczych i historycznych Spisza, Orawy i Podhala, wraz z próbami rekonstrukcji obiektów dzisiaj już nie istniejących. W zimie do dyspozycji znajduje się ośrodek narciarski leżący w pobliżu słowacko-polskiego przejścia granicznego, gdzie dostępne są trzy wyciągi z siedmioma trasami o różnej trudności, z oświetleniem i sztucznym zaśnieżaniem, naturalnym lodowiskiem, wypożyczalnią nart i łyżew, szkółką narciarską, bezpłatnym parkingiem, salonem gier, możliwościami zakwaterowania i usługami gastronomicznymi. Przez wieś prowadzi kilka oznakowanych tras rowerowych, pieszych i biegowych tras narciarskich, a okoliczną przyrodę można również podziwiać podczas przejażdżek konnych. Do dyspozycji odwiedzających znajduje się we wsi szeroka oferta noclegowa – w kwaterach prywatnych, pensjonatach, gospodarstwach agroturystycznych i hotelach, z przepięknym widokiem na niedaleki zamek, jezioro i pienińską przyrodę. Usługi te uzupełnia infrastruktura społeczna: boisko sportowe, biblioteka, stacja benzynowa, bank, bankomat, punkt weterynaryjny, sklepy spożywcze i wielobranżowe. W Niedzicy siedzibę swoją ma Gminny Ośrodek Kultury, przy którym działa zespoł folklorystyczny Czardasz. Instytucja ta każdego roku organizuje dla zespołów artystycznych imprezy konkursowe Spiskie Zwyki i Spiską Watrę. Pod patronatem GOK-u odbywają się coroczne imprezy pożegnania lata z podziękowaniem za zbiory, tzw. Dożynki Gminne, połączone z konkursem na najpiękniejszy wieniec dożynkowy oraz gminny konkurs na najładniejsze obejście gospodarcze. GOK jest również organizatorem Parady Orkiestr Dętych Gminy Łapsze Niżne, który organizowany jest w amfiteatrze znajdującym się w pobliżu granicy ze Słowacją lub na koronie zapory.

Msze św. w języku słowackim



NIEDZICA – ZAMEK

Do niedawna Niedzica – Zamek należała do wsi Niedzica, jednak od 2014 r. stała się samodzielną wsią. Jej dominującym punktem i główną atrakcją turystyczną jest średniowieczny zamek, znany rownież pod nazwą Dunajec, który wznosi się na skale wapiennej na wysokość około 566 m n. p. m. i 75 m nad poziomem rzeki o tej samej nazwie. Został wybudowany w XIV w. jako zamek obronny przeciwko Polsce przez Wilhelma Drugeta. Zamek był siedzibą właścicieli tzw. niedzickiego dominium zamkowego, do którego w zależności od okresu należało kilkanaście zamagurskich wsi. Początkowo były to wsie Frankowa (Veľká Franková), Frydman, Kacwin, Łapsze Niżne, Spiskie Hanuszowce (Spišské Hanušovce), Lechnica, Niedzica, Matiaszowce (Matiašovce), Trybsz, Jurgów, Nowa Biała, Falsztyn, Straniany (Stráňany),  Dursztyn, nie istniejąca już osada Wielka Rówień (Veľká Rovňa), Spiskie Hanuszowce (Spišské Hanušovce), Łapsze Niżne, Hágy, Jezersko, Mała Frankowa (Malá Franková), Zalesie (Zálesie), Czarna Góra, Rzepiska, Łapsze Wyżne, a przez pewien okres jako zastaw również całe dominium Czerwonego Klasztoru (Červený Kláštor). W tym czasie zamek został przebudowany w stylu renesansowym, co dało mu dzisiejszy charakterystyczny wygląd. Jego właścicielami byli kolejno rody szlacheckie, ród Łomnickich, Drogethów, Berzeviczych, Zapoylów, Łaskich, Horváth-Palocsayów, Tököly, Salamonów i Csákych. Niedaleko zamku znajduje się cmentarz przedostatnich wymienionych właścicieli Salamonów. Z ich grobami związana jest interesująca legenda o zagubionym indiańskim skarbie Inków, który miał zostać ukryty w zamku, albo też miałby się tutaj znajdować klucz do odnalezienia tego skarbu. W 1920 r. zamek będący częścią Niedzicy został przyłączony do Polski, w 1939 r. został przyłączony do Słowacji, a w 1945 r. ponownie do Polski i wówczas stał się własnością państwa. Podczas przechodzenia przez ten teren frontu został prawie cały zrabowany, a w 1949 r. rozpoczęto jego remont. Obecnie znajduje się w nim muzeum regionalne ze zbiorami archeologicznymi i historycznymi, wozownią, a w pobliskim spichlerzu znajduje się ekspozycja etnograficzna. Ołtarz i dzwon z kaplicy zamkowej zostały w 1997 r. przeniesione do nowowybudowanego kościoła p.w. św. Andrzeja. Z zamku rozciąga się przepiękny widok na okolicę, widać również ruiny polskiego zamku obronnego w Czorsztynie oraz zaporę, która w zasadniczy sposób zmieniła krajobraz. O historii budowy zapory można znaleźć informacje w pawilonie informacyjno-wystawienniczym. U stóp góry zamkowej znajduje się przystań, w której można wsiąść na łódź i odbyć rejs statkiem wycieczkowym albo gondolami po Jeziorze Czorsztyńskim. Wzdłuż alejki prowadzącej na zaporę znajduje się mnóstwo stoisk z przeróżnymi pamiątkami, a najnowszą atrakcją jest iluzjonistyczny obraz 3D znajdujący się na koronie zapory.   



NOWA BIAŁA

Nowa Biała jest najbardziej na północ wysuniętym obszarem Zamagurza, na lewym brzegu rzeki Białki i jest jedyną zamagurską wsią leżącą po tej stronie rzeki, spowodowane było to faktem, iż w przeszłości Białka kilkukrotnie zmieniła swoje koryto. Wieś została założona w dobrach panów z Łomnicy (Veľká Lomnica), a jej istnienie jest udokumentowane w źródłach pisanych z 1397 r., chociaż według legendy starsza osada istniała na zachód od jej dzisiejszej lokalizacji i została zniszczona podczas wielkiej powodzi. Inna legenda związana jest z jej nazwą i mówi, że nazwa pochodzi od imienia króla węgierskiego o imieniu Bela. O wiele bardziej prawdopodobne jest to, że nazwę, która jest pochodzenia słowiańskiego i oznacza kolor biały, wieś zyskała od rzeki Białka. Przymiotnik „nowa” otrzymała dlatego, aby można ją było odróżnić od już istniejącej osady o tej samej nazwie, prawdopodobnie od Spiskiej Białej (Spišská Belá). Od powstania aż do likwidacji pańszczyzny Nowa Biała należała do niedzickiego dominium zamkowego, była jednocześnie wsią graniczną z Polską. Jej dogodne położenie na drodze handlowej prowadzącej z Węgier do Polski wspierało jej stopniowy rozwój, który kulminację osiągnął w XVII i XVIII w., kiedy to w 1699 r. cesarz Leopold przyznał wsi przywilej organizowania trzech jarmarków. W połowie XVIII w. miejscowa ludność wybudowała murowany kościół p. w. św. Katarzyny, z typowym barokowym dachem wieży. Wnętrze kościoła wykonane jest w rokokowym pompatycznym stylu. Do najbardziej interesujących zabytków należy wspaniały pozłacany ołtarz główny z posągami świętych i klasycystyczną amboną z 1831 r., z obrazem siewcy przedstawionym w miejscowym stroju spiskim. W kościele znajduje się również cenna monstrancja wykonana przez znanego złotnika lewockiego Jana Szillassy’ego. Przy drodze w kierunku Galicji, nazywanej Furmanec, stoi kolejny malutki kościółek – kaplica p. w. św. Marii Magdaleny z końca XVIII w. ze skromnym ołtarzem, małym drewnianym chórem i konfesjonałem. Oprócz niej na obszarze wsi znajdują się przydrożne kapliczki, typowe dla Spisza, p. w. św. Jana, św. Antoniego, św. Walentego, św. Trójcy i św. Józefa. Interesującą jest również oryginalna zabudowa architektoniczna Nowej Białej, rozkładająca się na planie dwóch równoległych ulic, które są od siebie oddzielone szerokim pasem ziemi ciągnącym się niemal przez całą wieś. Przez środek tego pasa przepływa potok, dopływ rzeki Białki. Ulice tworzą domy, za którymi ciągną się długie wąskie działki zakończone zabudowaniami gospodarczymi, tworzącymi ulicę nazywaną Za Stodołami. Sposób życia mieszkańców prezentuje prywatne muzeum rodziny Grochowskich, w którym można zobaczyć typowy dom mieszkalny z wyposażeniem kuchni, wyposażeniem kuźni, strój ludowy, dawne narzędzia rolnicze i narzędzia służące do połowu zwierzyny i ryb.

Od założenia do 1918 r. Nowa Biała była częścią regionu spiskiego w ramach wielonarodowego państwa węgierskiego (Uhorsko). Po zakończeniu I wojny światowej w 1918 r. została objęta granicami słowackiej części nowopowstałej Republiki Czechosłowackiej, a w 1919 r. włączona została do tzw. obszaru plebiscytowego, o losie którego miała zadecydować miejscowa ludność. Ostatecznie plebiscyt nie odbył się i w 1920 r. wieś została na podstawie decyzji Rady Ambasadorów Konferencji Pokojowej w Spa przyłączona do Polski. Po wybuchu II wojny światowej w 1939 r. została inkorporowana do Słowacji, a w 1945 r. ponownie została włączona do Polski, gdzie leży obecnie. W okresie powojennym Nowa Biała była celem kilkukrotnej napaści grupy zbrojnej pod dowództwem Józefa Kurasia „Ognia”, która w 1946 r. zamęczyła i zamordowała czterech miejscowych mieszkańców, o czym przypomina tablica pamiątkowa na pomniku znajdującym się nieopodal kościoła. W okresie tym wiele rodzin wyemigrowało do Czechosłowacji.

Nowa Biała jest obecnie wsią wielonarodowościową, w której oprócz Polaków i kilku rodzin narodowości romskiej, żyje liczna społeczność narodowości słowackiej, która zorganizowana jest w większości w miejscowym kole Towarzystwa Słowaków w Polsce. W szkole podstawowej nauczany jest język słowacki, który pielęgnowany jest również poprzez miesięcznik Život wydawany przez mniejszość słowacką żyjącą w Polsce. Przy słowackim stowarzyszeniu działa zespół folklorystyczny Spiš, który kultywuje miejscowe spiskie i słowackie tradycje oraz miejscowa orkiestra dęta im. ks. dziekana Františka Móša. Zespół folklorystyczny Spiš wspólnie z miejscowym OSP każdego roku wraz z nadejściem wiosny organizuje uroczystość o nazwie Ogrywanie mai.  Oprócz tego corocznie, w lecie odbywa się tzw. piknik parafialny.

Dla miłośników przyrody największym przeżyciem jest bez wątpienia pobyt na terenie Przełomu Białki między dwiema skalami wapiennymi Obłazowa (670 m n. p. m.) i Kramnicą (m n. p. m.) o powierzchni 8,51 ha, który uznany został za rezerwat przyrody. Występuje tutaj unikalna flora z ponad setką gatunków roślin, między innymi również gatunkami alpejskimi. Znajduje się tutaj też znalezisko archeologiczne – jaskinia w skale Obłazowa, gdzie odkryto cenne znaleziska, na podstawie których skorygowano najstarsze dzieje tego regionu. Znaleziono tutaj również bumerang z kła mamuta z przed 30000 lat, który jest najstarszym bumerangiem na świecie! W lecie rezerwat ten jest dobrym miejscem do wypoczynku, przy kamienistych plażach można zażywać kąpieli w rzece.  Od czasu do czasu skały rezerwatu wykorzystują, zgodnie z regulaminem rezerwatu, alpiniści. Na rzece Białka, na odcinku od ujścia potoku Jaworowy do ujścia do Jeziora Czorsztyńskiego, można łowić ryby. Trzeba uzyskać jednak odpowiednie pozwolenie. Przez miejscowość prowadzi kilka oznakowanych pieszych i rowerowych szlaków turystycznych oraz jeden szlak wodny, z możliwością spływu rzeką Białką.

W centrum Nowej Białej znajduje się Centrum Kultury Słowackiej, które prowadzi różne działania kulturalne, wystawy, spotkania opłatkowe, Dni Kultury Słowackiej oraz Przeglądy Orkiestr Dętych. W budynku do dyspozycji jest internet, biblioteka, duża sala widowiskowa oraz pokoje noclegowe.  Możliwość zakwaterowania istnieje również w kwaterach prywatnych. Wiejskie imprezy kulturalne odbywają się w nowowybudowanym amfiteatrze, a sportowe na miejscowym boisku. Żywność i inne niezbędne artykuły można w Nowej Białej kupić w miejscowych sklepach spożywczych i wielobranżowych. We wsi działa również kilka zakładów rzemieślniczych oraz ośrodek zdrowia.

Koło TSP Nowa Biała

Centrum Kultury Słowackiej w Nowej Białej

ZF Spiš z Nowej Białej

DZF Malí Beľania z Nowej Białej

Orkiestra Dęta im. Dziekana Františka Móša z Nowej Białej

Pensjonat Bumerang

Dni Kultury

Msze św. w języku słowackim



RZEPISKA

Rzepiska należą do najwyżej położonych wsi na Zamagurzu. Początki wsi związane są działaniami właściciela dóbr niedzickich Jerzego Horvátha, który starał się osiedlać wolno żyjącą ludność pasterską w stałych siedliskach. Miała ona gospodarować na niezajętej do tego czasu ziemi i w tym celu osadnicy otrzymali dokładnie wymierzone parcele. Żyjącej tutaj ludności pochodzenia wołoskiego właścicielowi ziemskiemu nie udało się osadzić w samodzielnych folwarkach, aby skoncentrowali byli w jednym miejscu i z tego też powodu wieś do dnia dzisiejszego ma bardzo rozrzuconą, łańcuchową strukturę. Rzepiska w regularną wieś zamieniły się aż pod koniec XVII w. i na początku XVIII w. przez połączenie kilku osad noszących imiona pierwszych osadników, leżący w dolinach: Bryjów Potok,  wysunięte w kierunku Łapszanki Wojtyczków Potok i Grocholów Potok, obecnie już niezamieszkany Madejów Potok i najwyżej położone Pawliki. Mieszkańcy poszczególnych części utrzymywali się głównie z pasterstwa, które uzupełniane było uprawami odpowiednich płodów rolnych: rzepy, ziemniaków oraz pracą w lasach. Wieś w okolicy znana była ze zbieractwa ziół i wykonywania z nich różnych magicznych czynności, z czym można się tutaj spotkać również obecnie. W XIX i XX w. spora ilość mieszkańców Rzepisk wyemigrowała do Ameryki, a w okresie powojennym, po przyłączenia do Polski, do ówczesnej Czechosłowacji. Część mieszkańców wsi jest narodowości słowackiej i jest stowarzyszona w dwóch kołach Towarzystwa Słowaków w Polsce – w Bryjowym Potoku, w którym znajduje się świetlica słowacka i w Grocholowym Potoku, do którego należą również Słowacy z Wojtyczkowego Potoku.

Od założenia do 1918 r. wieś była częścią regionu spiskiego w ramach wielonarodowego państwa węgierskiego (Uhorska). Po zakończeniu I wojny światowej w 1918 r. została objęta granicami słowackiej części nowopowstałej Republiki Czechosłowackiej, a w 1919 r. włączona została do tzw. obszaru plebiscytowego, o losie którego miała zadecydować miejscowa ludność. Ostatecznie plebiscyt nie odbył się i w 1920 r. wieś została na podstawie decyzji Rady Ambasadorów Konferencji Pokojowej w Spa przyłączona do Polski. Po wybuchu II wojny światowej w 1939 r. została inkorporowana do Słowacji, a w 1945 r. ponownie została włączona do Polski, gdzie leży obecnie.

Rzepiska są bardzo odpowiednim miejscem na relaks i wypoczynek w wysokogórskim środowisku z czystym powietrzem, lasami i łąkami z cenną podtatrzańską florą i fauną. Dobrze zachowała się tutaj tradycja bacówek, gdzie na poszczególnych stokach wypasane są owce, tu można nabyć świeże produkty mleczne. W zimie teren sprzyja jeździe na nartach – we wsi działa jeden wyciąg narciarski, ale w pobliskiej okolicy jest wiele możliwości wyboru innych atrakcji narciarskich. Położenie wysokogórskie jest gwarancją przepięknej scenerii przyrodniczej, a po wejściu na okoliczne wzgórza, np. Pawlików Wierch (1016 m n. p. m.), Wierchowinę (963 m n. p. m.), czy Sarnowską Grapę (935 m n. p. m.), można podziwiać malownicze górskie panoramy, wijącą się w dolinie rzekę Białkę i okoliczne miejscowości Jurgów, Białkę Tatrzańską, Brzegi i Czarną Górę. Przez poszczególne przysiółki prowadzi również kilka oznakowanych pieszych szlaków turystycznych. Zadowolone będą również osoby uprawiające górską turystykę rowerową, które mogą skorzystać z dwóch szlaków (żółty, zielony). Zakwaterowanie i wyżywienie możliwe jest w kwaterach prywatnych i pensjonatach, a do dyspozycji są również sklepy spożywcze i wielobranżowe. W Grocholowym Potoku znajduje się dom Zgromadzenia  Księży Marianów. Niedaleko domu zgromadzenia mieszkańcy Grocholowego oraz Wojtyczkowego Potoku wybudowali w latach 1953 – 1957 drewniany kościółek p. w. Maryi Panny Nieustającej Pomocy, którego wygląd zbliżony jest do architektury podhalańskiej. Mieszkańcy Bryjowego Potoku również wybudowali kościół Miłosierdzia Bożego, jednak aż o 40 lat później. Z budowli sakralnych znajdujących się na obszarze tej miejscowości na uwagę zasługują typowe przydrożne kapliczki, podobnie jak na całym Zamagurzu. Jedna z nich znajduje się przy polnej drodze prowadzącej do Łapsz Wyżnych. Droga ta nazywana jest „drogą martwych”, gdyż w przeszłości wieś nie posiadała własnego cmentarza i nią wożono zmarłych na miejsce wiecznego spoczynku. Cmentarze z kapliczkami w Potokach Grocholowym i Bryjowym zostały wybudowane dopiero na początku XX. w. Miejscowe zwyczaje i tradycje podtrzymuje zespół regionalny Trzy Potoki i miejscowa kapela ludowa.



TRYBSZ

Trybsz jest podgórską wsią, w której można wśród cichej i spokojnej przyrody na własnej skórze doświadczyć piękna, uroków życia wiejskiego lub też podziwiać cenne zabytki historyczne i przyrodnicze. Wieś powstała w dobrach zamku niedzickiego, a jej pierwotna nazwa, pojawiająca się w dokumentach z XV w., brzmiała Święta Elżbieta i pochodziła od imienia patronki miejscowego drewnianego kościółka, wybudowanego w 1567 r. Świątynia ta, obecnie długa na 15 m i na 8 m szeroka, wybudowana została bez użycia jednego gwoździa, jest jedną z największych atrakcji tzw. szlaku gotyckiego architektury drewnianej. W przepięknie zdobionym wnętrzu znajduje się cenna późnobarokowa polichromia z XVII w., która poprzez obrazy nauczała prosty lud podstawowych dogmatów wiary. Bez wątpienia najciekawszym jest obraz Wniebowstąpienia Panny Maryi na tle panoramy Tatr, z zamkami niedzickim i czorsztyńskim, który jest jednym z najstarszych istniejących obrazów przedstawiających Tatry. W związku z Tatrami warto wspomnieć, że z Trybsza pochodził znany taternik, geograf, geolog i glacjolog František Dénes (1845-1934), który posiada wielkie zasługi w badaniu Tatr, pisaniu przewodników i wybudowaniu wielu szlaków tatrzańskich. Pierwotny drewniany kościółek z XVI w. nie posiada już zakrystii i wieży, które zostały rozebrane w okresie międzywojennym. Również część wyposażenia została na początku XX w. przeniesiona do kościoła p. w. św. Elżbiety. Możemy w nim np. znaleźć obraz patronki na tryptyku z XVI w., czy starożytny obraz Przemienienia Pańskiego. Powagi temu miejscu pamięci dodają dwaj niemi świadkowie przeszłości – pomniki przyrody lipa i jawor. Obecnie posługę w obydwóch kościołach sprawują ojcowie cystersi. Oprócz kościołów w Trybszu można również podziwiać pięć przydrożnych kapliczek. Najstarszą jest kapliczka p. w. Jana Chrzciciela, która wybudowana została na zboczu „Uboc”, gdzie w przeszłości chowano zmarłych na cholerę. W 1945 r. pochowani zostali tutaj dwaj niemieccy i węgierscy żołnierze, którzy zginęli podczas przechodzenia frontu. W XIX i XX w. spora liczba mieszkańców wyemigrowała za pracą do Ameryki i Kanady. Na początku XX w. Trybsz podzielił los pozostałych wsi, które należą obecnie do Polski. Początkowo, po zakończeniu wojny i rozpadzie Austro-Węgier, włączony został jako część powiatu Spiska Stara Wieś (Spišská Stará Ves) do słowackiej części nowopowstającej Republiki Czechosłowackiej, a następnie, po wniesieniu przez Polskę roszczeń do Zamagurza, stał się częścią tzw. obszaru plebiscytowego, a co do przynależności wsi w głosowaniu mieli zadecydować sami mieszkańcy Trybsza. Planowany plebiscyt nie odbył się jednak, a wieś na podstawie decyzji Rady Ambasadorów Konferencji Pokojowej w Spa została w 1920 r. przyłączona do Polski. Nie pomógł fakt, iż mieszkańcy Trybsza spisali petycję, broniąc się przed tą decyzją, a w 1922 r. pod przywództwem ich miejscowego rodaka, ks. Františka Móša (1891-1971), wybrali się z delegacją do komisji delimitacyjnej, przed którą domagali się powrotu do Czechosłowacji. W 1939 r. w związku z wybuchem II wojny światowej i atakiem na Polskę, w którym wzięła udział republika Słowacka, Trybsz przyłączono do Słowacji, a po jej zakończeniu w 1945 r. ponownie przyłączono go do Polski, gdzie znajduje się do chwili obecnej. W okresie powojennym mieszkańcy wsi byli obiektem kilkunastu napaści łupieżczych grupy zbrojnej pod dowództwem Józefa Kurasia „Ognia”. Podczas jednego z takich napadów w 1946 r. zastrzelony został miejscowy młynarz Paweł Bizub (1889-1946), który podczas II wojny światowej współpracował z polskim podziemiem i brał m. in. udział w przerzucie przez granicę żony i córki polskiego generała Władysława Sikorskiego. Po wojnie kilkanaście rodzin wyemigrowało do Czechosłowacji, chociaż i dzisiaj żyją tutaj mieszkańcy narodowości słowackiej, którzy zorganizowani są w miejscowym kole Towarzystwa Słowaków w Polsce.

Obecnie Trybsz jest cichą podgórską wsią świadczącą usługi agroturystyczne, które rozwija miejscowa filia Stowarzyszenia Agroturystyczne Galicyjskie Gospodarstwa Gościnne.  Odwiedzającym wieś oferuje zakwaterowanie w pensjonatach lub w domach prywatnych z domowym wyżywieniem przygotowywanym przez miejscowe gospodynie. W podstawowe artykuły spożywcze zaopatrzymy się w miejscowych sklepach wielobranżowych. Podczas świąt kościelnych możemy podziwiać mieszkańców w tradycyjnych strojach trybskich, które pielęgnuje również miejscowy zespół folklorystyczny Trybskie Dzieci.  Ponad połowę obszaru należącego do wsi zajmują lasy, łąki i pastwiska z typową podtatrzańską florą i fauną. Prowadzi tędy kilka oznakowanych szlaków pieszych i rowerowych, a także nieoznakowanych ścieżek po okolicznych wzgórzach, gdzie przyroda pokochała przepiękne widoki Tatr.